Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης

Genius Seculi

Δέσποινα Μεϊμάρογλου - Deimantas Narkevičius

6 Μαρτίου - 30 Απριλίου
Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης
Αποθήκη Β1, Λιμάνι

Αναδυόμενες μνήμες από ιστορίες δύσκολες. Κορυφαία γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας φιλτραρισμένα από προσωπικά βιώματα. Ιστορίες που είτε θέλουμε να απωθήσουμε είτε επιμένουμε να συντηρούμε ζωντανές. Μ’ αυτές καταπιάνεται το «Genius Seculi», που θα παρουσιαστούν στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης, φωτογραφίες και βίντεο-εγκαταστάσεις των Ντεϊμάντας Ναρκάβιτσους και Δέσποινας Μεϊμάρογλου, που θα εγκαινιαστεί στις 6 Μαρτίου, στις 20:30, στο Κ.Σ.Τ.Θ., στην Αποθήκη Β1, στο Λιμάνι και θα διαρκέσει μέχρι και τις 30 Απριλίου 2008.

Πως συμβιώνει κανείς με τα «φαντάσματα του παρελθόντος» στη μετα-σοβιετική σύγχρονη Λιθουανία; Γιατί άραγε φοβόμαστε και εκδιώκουμε τα γλυπτά μνημεία της κομμουνιστικής εποχής; Είναι ορισμένα από τα ερωτήματα που θέτει ο Ντεϊμάντας Ναρκάβιτσους μέσα από τη δουλειά του. Η σύγχρονη ιστορία της Καμπότζης και της Βόρειας Ιρλανδίας. Η εξόντωση εκατομμυρίων πολιτών από το καθεστώς των Ερυθρών Χμερ και η «Ματωμένη Κυριακή» αναδύονται από τα έργα της Δέσποινας Μεϊμάρογλου, με αποτέλεσμα τη σύνθεση ενός προσωπικού εικαστικού αφηγήματος μέσα από τα βιώματα και τις μαρτυρίες των άλλων. Ή αλλιώς στο … «Πνεύμα της εποχής», όπως είναι και η ερμηνεία του τίτλου της έκθεσης.

Οι καλλιτέχνες - Τα έργα

Ο Deimantas Narkevičius σπούδαζε γλυπτική στο Βίλνιους στις αρχές της δεκαετίας του ’90, όταν η Βελούδινη Επανάσταση έθεσε τέλος στην επιβολή του σοσιαλιστικού ρεαλισμού στο επίπεδο της καλλιτεχνικής πρακτικής, ενώ ταυτόχρονα τερμάτιζε και μία περίοδο της νεότερης ιστορίας της Λιθουανίας η οποία σήμερα αποκαλείται επίσημα ‘σοβιετική κατοχή’. Μέσα σε λίγες μέρες, όλα σχεδόν τα απεχθή μνημεία της Σοβιετικής περιόδου απομακρύνθηκαν από την πόλη. Τεράστιοι όγκοι δημόσιων γλυπτών αποκαθηλώθηκαν, κατατεμαχίστηκαν και εκδιώχθηκαν από τις πλατείες. Ο νεαρός γλύπτης άρχισε να κινηματογραφεί τη διαδικασία. Στο έργο του Once in the XX Century χρησιμοποιεί μία απλή τεχνική μοντάζ εικόνων από τηλεοπτικά ντοκουμέντα και ιδιωτικές λήψεις για να σχολιάσει την πρόσφατη περίοδο της πολιτικής εικονοκλασίας. Μοντάροντας αντίστροφα τη φυσική σειρά των εικόνων, σκηνοθετεί την ‘επαν-έγερση’ του υπερμεγέθους μπρούτζινου αγάλματος του Λένιν στην κεντρική πλατεία του Βίλνιους μέσα σε κλίμα έξαλλου ενθουσιασμού και χειροκροτημάτων, αντιστρέφοντας την ιστορική πραγματικότητα της αποκαθήλωσής του το Σεπτέμβριο του 1991. Όπως σημειώνει ο καλλιτέχνης: ‘Όλοι έδειχναν να πιστεύουν ότι η απομάκρυνση αυτών των αντικειμένων θα οδηγούσε την κοινωνία σε άμεσες αλλαγές’. Στην πραγματικότητα βέβαια, απλώς απαλλάσσονταν με βίαιο τρόπο από τις υλικές μαρτυρίες, τα ίχνη του σοβιετικού τους παρελθόντος, χωρίς η απομάκρυνση των ορατών συμβόλων να εξασφαλίσει την επιθυμητή λήθη και την ουτοπία του φιλελευθερισμού που τότε φάνταζε μονόδρομος.

Στο έργο του Dissapearance of a Tribe (2005)ανασυνθέτει την ιστορία του πατέρα του και μιας ολόκληρης εποχής με υλικό τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες από το οικογενειακό του άλμπουμ. Η ιστορία αρχίζει στις αρχές της δεκαετίας του ’50 με στιγμιότυπα από εκδρομές, φιλικές συγκεντρώσεις, τη στρατιωτική θητεία, τα νεανικά πάρτυ, και ολοκληρώνεται με το κατανυκτικό πανόραμα φίλων και συγγενών συγκεντρωμένων γύρω από το φέρετρο του πατέρα του. Το βίντεο επενδύεται με ήχους που προέρχονται από τα ίδια εκείνα σημεία στα οποία τραβήχτηκαν οι φωτογραφίες τριάντα – σαράντα χρόνια πριν. Οι τόποι έχουν αλλάξει δραματικά, σε σημείο να καθίσταται πλέον δύσκολη η αναγνώρισή τους. Στην ‘Εξαφάνιση μιας Φυλής’ ο Ντεϊμάντας επισκέπτεται εκ νέου την πρόσφατη ιστορία της Λιθουανίας, προσφέροντάς μας απόψεις ενός σοσιαλιστικού κοινωνικού μοντέλου συλλογικότητας που ανήκει στο σοβιετικό παρελθόν και έχει εκλείψει πλέον στη χώρα του. Ανασυνθέτει τα ίχνη του παρελθόντος στην καθημερινότητα μέσα από τα προσωπικά βιώματα με έμφαση στις μικρές κοινότητες φίλων και συγγενών. Περισσότερο από μνημόσυνο, το συγκεκριμένο έργο γίνεται αντιληπτό ως μια ψύχραιμη και ελάχιστα νοσταλγική διάθεση ενδοσκόπησης και αναζήτησης των συστατικών στοιχείων της ταυτότητας από θραύσματα που έχουν σκόπιμα αποσιωπηθεί και ξεχαστεί.

Στο Energy Lithuania ο Ναρκάβιτσους επισκέπτεται ένα από τα τελευταία εναπομείναντα λείψανα αυτού που κάποτε αποκλήθηκε ‘Σοβιετικός Παράδεισος’. Μία ολόκληρη πόλη χτισμένη στα μέσα της δεκαετίας του ’50 γύρω από ένα εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας ζωντανεύει μέσα από τις εικόνες και τις μαρτυρίες των ανθρώπων που εργάστηκαν εκεί για δεκαετίες. Πολλοί από αυτούς, επιστρέφοντας το 1956-7 από τις φυλακές της Σιβηρίας, ένιωσαν πραγματικά ότι η ζωή τους απέκτησε καινούργιο νόημα: ‘Κανείς ποτέ δεν έχει νιώσει τέτοια χαρά όσο εκείνοι οι άνθρωποι που έβαλαν σ’ εφαρμογή τις γραμμές παραγωγής του ηλεκτρικού ρεύματος’ ακούμε έναν από τους ανώνυμους πρωταγωνιστές του κολεκτιβιστικού οράματος να αφηγείται. Ο Ντεϊμάντας μεγάλωσε ακούγοντας ιστορίες γι’ αυτό τον ηλεκτρικό παράδεισο. Στα τριάντα του πια, επισκέπτεται αυτή την πόλη που έχει μείνει σχεδόν απαράλλακτη, καταγράφει με super 8 κάμερα την καθημερινότητα, μιλάει με τους κατοίκους, εξερευνά με το φακό του τις λεπτομέρειες της μνημειακής τοιχογραφίας στην καντίνα του εργοστασίου, ένα κράμα φουτουριστικής και ρεαλιστικής απεικόνισης του δυναμισμού των εργατών που έχτιζαν τη σοβιετική ουτοπία. Το έργο αυτό μιλάει για ένα κομμάτι του παρελθόντος που είναι παραδόξως ακόμη παρόν, σε πείσμα των κοσμογονικών αλλαγών που έχουν επέλθει. Με το Energy Lithuania συμμετείχε στην 49η Μπιενάλε της Βενετίας το 2001 (επίσημη κρατική εκπροσώπηση).

Σε μία από τις ειδεχθέστερες μορφές ‘κομουνιστικής ουτοπίας’ αναφέρεται το έργο της Δέσποινας Μεϊμάρογλου ‘DISCOVERING THE OTHER – TUOL SLENG. After all Who rewrites History better than You?’ Πρόκειται για το καθεστώς των Ερυθρών Χμερ στην Καμπότζη το οποίο υπό την ηγεσία του διαβόητου Πολ Ποτ κατέλαβε την Πνομ Πεν στις 17 Απριλίου 1975 και ακολουθώντας το όραμα της αγροτικής ουτοπίας απαγόρευσε τη βουδιστική λατρεία, υποχρέωσε χιλιάδες νέους να εγκαταλείψουν τις οικογένειές του και να ενταχθούν στις παραγωγικές κολεκτίβες, συνέλαβε και δολοφόνησε όλους τους αξιωματούχους της προηγούμενης κυβέρνησης, τους διανοούμενους ή απλά εγγραμμάτους (σ’ αυτούς συμπεριλαμβάνονταν και όσοι φορούσαν γυαλιά, διότι αυτό αποτελούσε δείγμα εγγραμματοσύνης), τους ομοφυλόφιλους, τους Μουσουλμάνους και Βουδιστές μοναχούς, τους Βιετναμέζους, τους Κινέζους, τους Χριστιανούς και όσους κρίθηκαν ανίκανοι για αγροτική εργασία . Μέσα σε τέσσερα χρόνια περίπου 1,7 εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Το 1979 το τυραννικό καθεστώς ανατράπηκε μετά από εισβολή της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας του Βιετνάμ. Ο Πολ Ποτ πέθανε στις 15 Απριλίου του 1998 χωρίς ποτέ να λογοδοτήσει για τα εγκλήματά του, αφού μόνο πρόσφατα άρχισαν οι δίκες για το καθεστώς των Ερυθρών Χμερ.

Η Δέσποινα Μεϊμάρογλου δημιούργησε μία εγκατάσταση στα όρια της πιστής αναπαράστασης μιας φυλακής – χώρου βασανιστηρίων στην Πνομ Πεν που ήταν παλιότερα σχολείο, ενώ σήμερα λειτουργεί ως Μουσείο της Γενοκτονίας. Στο εσωτερικό αυτού του μαύρου δωματίου αναρτήθηκαν οι φωτογραφίες που τράβηξε η ίδια από το εσωτερικό του μουσείου, στις οποίες απεικονίζονται ορισμένα από τα θύματα του καθεστώτος. Η διάκριση θύματος – θύτη σχετικοποιείται, όταν στο πρόσωπο του νεαρού Καμποτζιανού στρατιώτη καθρεφτίζονται τα πορτρέτα των θυμάτων του. Αντίστοιχα και η σχέση παρατηρητή – παρατηρούμενου. Η Δέσποινα Μεϊμάρογλου, συνεπής στην καλλιτεχνική της πρακτική, επιχειρεί να διεισδύσει στην Ιστορία και να ανασυγκροτήσει με τα εικαστικά της μέσα την προσωπική της αφήγηση. Το φωτογραφικό ντοκουμέντο μετασχηματίζεται σε βιωματική αναπαράσταση, καθώς η καλλιτέχνης ‘ενδύεται’ τη μορφή του θύματος, υιοθετώντας τη στάση του σώματος, την ηλικία και τη συμπεριφορά του, δραματοποιώντας μ’ αυτό τον τρόπο την προσωπική επανερμηνεία της Ιστορίας.

Η ανάγνωση της ιστορίας μέσα από το προσωπικό βλέμμα αποτελεί συστατικό στοιχείο και στο δεύτερο έργο ‘ANNETTE McGAVIGAN. A personal story becomes History’ της Δέσποινας Μεϊμάρογλου. Η περίπτωση της νεαρής Annette που έχασε τη ζωή της από τα πυρά Βρετανών στρατιωτών στο Derry κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων αποτελεί τον πυρήνα της εικαστικής εκδραμάτισης του τραύματος της Βορείου Ιρλανδίας. Η Μεϊμάρογλου εργάστηκε συστηματικά με τις μεθόδους ενός σύγχρονου ιστορικού που αναζητά τις μικρές κρυμμένες ιστορίες πίσω από τα μεγάλα γεγονότα και τους πρωταγωνιστές τους. Μετά από μία πολυετή έρευνα σε ιστορικές πηγές, αστυνομικά και τηλεοπτικά αρχεία, συλλογή ντοκουμέντων και μαρτυριών από το οικογενειακό και φιλικό της περιβάλλον, επιχειρεί μία ανάγνωση της ταραγμένης εκείνης περιόδου με άξονα τη συγκεκριμένη περίπτωση της Annette, η άδικη απώλεια της οποίας έχει λάβει συμβολικές διαστάσεις στην τοπική κοινωνία και έχει κυριολεκτικά στοιχειώσει τη συλλογική μνήμη. Η τέχνη ως μέσο συμφιλίωσης με το οδυνηρό παρελθόν λειτουργεί ούτως ή άλλως στα μνημειακά murals στις προσόψεις των σπιτιών του Derry. Η Μεϊμάρογλου ανανοηματοδοτεί σε ένα δευτερογενή λόγο τα θραύσματα της μνήμης -οπτικά και ηχητικά ντοκουμέντα- περιορίζοντας την ορατή επεξεργασία του πρωτογενούς υλικού. Ο τρόπος που συμπλέκει το ατομικό με το συλλογικό και φωτίζει αθέατες πλευρές της Ιστορίας ανατρέποντας τους παγιωμένους ρόλους παρατηρητή – παρατηρούμενου και συγκροτώντας ένα ιδιαίτερο σημείο θέασης, ορίζει την εκλεκτική της συγγένεια με τη δουλειά του Ντεϊμάντας Ναρκάβιτσους. Διαφορετικά τα γεωγραφικά και πολιτικά πεδία δράσης, διαφορετικός ο βαθμός της προσωπικής εμπλοκής στην εκφορά του ιστορικού βιώματος, αλλά κοινή η διάθεση ψηλάφησης και ανασυγκρότησης του πνεύματος της εποχής, μέσα από μια δραματικά επίκαιρη, ουμανιστική ματιά.

Παραγωγή: Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης
Επιμέλεια: Συραγώ Τσιάρα, Διευθύντρια Κ.Σ.Τ.Θ.